سیدالساجدین(ع) در دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه، نیایشی برای رویت هلال هر ماه قمری و استهلال آن بیان کرده است. امری که تمام حضرات معصومین(ع) به آن دقت داشتند و پس از رویت هلال هر ماه قمری دعا می‌کردند. اما در صحیفه سجادیه برای ماه مبارک رمضان که آن هم ماهی از ماه‌های خداست، به طور جداگانه دعای چهل و چهارم و وقتی ماه مبارک به پایان می‌رسد دعای چهل و پنجم در وداع این ماه انشا شده است که نشان از اهمیت این ماه در نگاه خداوند و ولی بزرگوار او دارد. دعایی که در حقیقت نقشه راهی است برای مؤمنین تا بتوانند از ظرفیت‌های بی پایان ماه مبارک رمضان به شایستگی استفاده کنند.

در آستانه ماه مبارک رمضان و برای بررسی این دعای پربار با حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا اعوانی، صحیفه پژوه و پژوهشگر دینی به گفت‌وگو پرداختیم.

از خدا بخواهیم

حجت‌الاسلام اعوانی در ابتدا با بیان اینکه امام سجاد(ع) در دعای چهل و چهارم صحیفه، برخی نکات را مقدمه‌ای برای بیان مسائلی مهم برشمرده است، می‌گوید: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه 113 نهج البلاغه فرمود «آنچه را خداوند بر شما واجب کرده است جزو خواسته‌های خود قرار دهید و از او بخواهید که برای ادای حقوقی که از شما خواسته است یاریتان کند». از خدا بخواهیم ما را موفق به انجام واجباتی مانند نماز، روزه، حج، جهاد و زکات و امثال آن که هر یک دارای مصالح مهمی است کند. با توجه به اینکه خدای متعال در آیه 183 سوره بقره فرموده است که «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون»، از خدای رحمان طلب می‌کند تا توفیقی برای درک روزه عطا کند. برای مقدمه و جلب رضایت خدای متعال هم حرف‌هایی را بیان می‌کند.

او به روایتی از امام صادق(ع) نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: حضرت می‌فرماید «خدای عزوجل حاجت تو را می‏داند و آنچه را می‏خواهی هم می‏داند، ولی دوست دارد که هر حاجتی برای او شرح داده شود». امام سجاد(ع) هم برای اینکه از خدا روزه این ماه را مطالبه کند، جملاتی را مقدمه قرار داده و خواسته خود را بسط و نشر می‌دهد تا به وسیله این مقدمه، نظر پرودگار را جلب کند و بعد درخواست خود را مسئلت کند. مرحوم کلینی در کتاب دعا اصول کافی در باب الصلاه روایتی از امام صادق(ع) آورده که ایشان فرمود: «اگر کسی به درگاه خدای عزوجل حاجتی دارد، باید با صلوات بر محمد و آلش شروع کند، سپس حاجت خود را بخواهد و در آخر هم به صلوات بر محمد و آل محمد پایان دهد زیرا خدای عزوجل کریم ‏تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد و وسط دعا را واگذارد». به همین دلیل مطلوبیت دارد که بنده‌ها نسبت به خدای خود، معرفت داشته باشند.

ستایش خداوند برای درک ماه رمضان

این صحیفه پژوه در توضیح به این پرسش که چطور این معرفت را ابراز کنیم، بیان می‌کند: امام سجاد(ع) با یک جمله که در ابتدای دعای چهل و چهارم آورده، تمام مدح‌ها و ثناها را در قالب جملاتی خلاصه کرده است. دعا را با حمد خدا آغاز کرده و می‌گوید «الحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَکُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاکِرِین، وَ لِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ الْمحْسِنِین» یعنی تمام ستایش‌ها در سراسر هستی ویژۀ خداست که ما را به سپاس‌گزاری‌اش هدایت فرمود و ما را درخور سپاس قرار داد، برای این‌که از شکرگزاران احسانش شویم تا در برابر این سپاس و شکر، پاداش نیکوکاران را به ما عطا کند. حمد خدا مقدمه‌ای است برای اینکه در ادامه از خدا روزه این ماه را تقاضا کند. ولی خدا در ادامه دوباره خدا را حمد کرده و می‌گوید خدا را سپاس که دینش را به ما هبه کرد و ما را به آیینش اختصاص داد و در راه‌های احسانش وارد کرد تا در آن‌ها به لطف و احسانش به سوی خشنودی‌اش، حرکت کنیم. حمدی که از ما بپذیرد و به سبب آن از ما راضی شود.

حجت‌الاسلام اعوانی یادآور می‌شود: در ادامه این دعا امام سجاد(ع) بیان می‌کند «خدا را سپاس که از جملۀ آن راه‌ها، ماه خود، ماه رمضان را قرار داد. ماه روزه و ماه اسلام، ماه پاک کننده، ماه آزمایش، ماه قیام به عبادت و ماهی که قرآن را در آن نازل کرد که سراسر برای مردم هدایت است و نشانه‌هایی روشن از هدایت و جداکنندۀ بین حق و باطل». ماه مبارک رمضان، ماهی است که خدا اراده کرده بندگانش را در مسیر احسان خود قرار دهد. یعنی اگر شخصی عمداً و بدون عذر خود را از ماه مبارک رمضان محروم کند، خودش را از احسان پروردگار متعال محروم کرده است.

رمضان، ماه ریزش گناهان و رویش نعمت ها

این پژوهشگر دینی تصریح می‌کند: ولی بزرگوار خدا این ماه را ماه روزه بیان کرده و فرموده است «حمد و سپاس خداوندی را که یکی از آن راهها که در برابر ما گشوده، ماه خود یعنی ماه رمضان است، ماه صیام و ماه اسلام».  ماه مبارک رمضان در توصیف ولی خدا «وَ شَهْرَ الطَّهُورِ وَ شَهْرَ التَّمْحِیصِ وَ شَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَ الْفُرْقَان» ماه پاکیزگی از آلودگی‏ها، ماه رهایی از گناهان، ماه نماز، ماهی که در آن قرآن نازل شده، قرآنی که راهنمای مردم بوده و نشانه آشکار هدایت است و تمیز دهنده حق از باطل است. در دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه داریم که «وَ طَهَارَةٍ لا تُدَنِّسُهَا الآْثَام» یعنی از خدا چنان طهارتی را مسئلت می‌کنیم که گناهان نتوانند آن طهارت را آلوده کنند. گناه طهارت درون و پاکی ما را آلوده می‌کند و جملۀ دلت پاک باشد و هر کار خواستی انجام بده، با این عبارات همخوانی ندارد. گناهان انسان به حرمت این ماه، که ماه نزول قرآن است، ریخته می‌شود.

استاد اعوانی به فراز دیگری از این دعا اشاره کرده و می‌گوید: در این دعا می‌خوانیم «فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَ الْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاما» یعنی به حرمت بی‏شمار و فضیلت بسیاری که بدین ماه ارزانی داشت، برتری آن را بر دیگر ماهها آشکار ساخت. برای بزرگداشت آن، هر چیز را که در دیگر ماهها حلال داشته بود، در این ماه حرام کرد. نزول قرآن در این ماه سبب شد که خداوند برتری این ماه را بر سایر ماه های دیگر آشکار کند. امام سجاد(ع) نیز همه را به اهمیت انس با قرآن در این ماه توجه می‌دهد.

توفیق طاعت خدا در ضیافت الهی

ایشان عنوان می‌کند: امام سجاد(ع) به شب قدر نیز توجه بسیاری دارد. همچنان که امام صادق(ع) در اهمیت این شب فرموده است با مخالفان ما با سوره قدر محاجه و استدلال کنید. وقتی قرآن می‌فرماید در آن شب فرشتگان و روح که اعظم فرشته‌هاست، فرود می‌آیند، از مخالفین بپرسید که آن‌ها نزد چه کسی و برای چه فرود می‌آیند. امام سجاد(ع) نیز می‌فرماید: «وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلاَلَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیه» یعنی شناخت فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمت آن و پرهیز از هر چه در این ماه ما را از آن منع کرده‏ای را به ما الهام کن. ما را به روزه داشتن یاری ده، آن سان که اعضای بدن خویش از معاصی تو بازداریم و در آنچه سبب خشنودی توست به کار داریم، تا به هیچ سخن بیهوده گوش نسپاریم و به هیچ لهو و بازیچه ننگریم‏.

حجت‌الاسلام اعوانی در فرصت محدود، شرح دعا را خلاصه کرده و می‌‎گوید: در بند آخر این دعا از خداوند کمک انجام طاعت می‌خواهیم و می‌گوییم «شب و روزش را به طاعات ما آراسته گردان. ما را یاری ده که روزهایش را روزه بداریم و شبهایش را به نماز و تضرع‏ و خشوع و مذلت در پیشگاه تو به سحر رسانیم تا مباد که روزهایش به غفلت ما شهادت دهند و شبهایش به سهل انگاری ما». امام سجاد(ع) فضای این ماه را تمرینی برای ما بندگان دانسته که در سایر ماه‌ها و حتی تا پایان عمر از پتانسیل این ماه بهره‌مند شوند. در پایان نیز از خداوند تقاضای بهشت کرده و با صلوات ویژه بر پیغمبر(ص) و خاندان پاکش این دعا را به امید اجابت به پایان می‌رساند و از خدای متعال در ذیل توسل به محمد و آل محمد و شفیع قرار دادن آن حضرت؛ می‌خواهد که شناخت برتری و فضیلت و شکوه و عظمت این ماه را به همگان الهام کند.